In rap tempo zien we de afgelopen periode banen verdwijnen. Hier 100, daar 1000, het lijkt niet op te houden. De crisis wordt hiervan de schuld gegeven, maar is die wel de feitelijke oorzaak?
Natuurlijk zijn de loonkosten vreselijk hoog en werkgevers zullen er kien op blijven dat er niet teveel mensen in dienst zullen blijven. Maar opvallend in deze tijd is dat er veel mensen worden ontslagen bij bedrijven, waarvan de werkgever niet echt in financiële problemen zit. Zelf werk ik in de financiële sector en in deze zogenaamde “bit”-industrie vallen erg harde klappen. In pakweg 15 jaar loopt het aantal medewerkers terug naar een kwart van de periode rond 1995. En hier gaat het dan niet over slecht opgeleid personeel, maar mensen met diploma’s en veel ervaring. De oorzaak van deze enorme daling van werk zit niet in de hoeveelheid van het werk. Nog nooit was de wetgeving zo complex en nog nooit is er zoveel keuze geweest in financiële producten. De vraag is ook niet echt afgenomen.
De Westerse mensheid is in transitie, dat wil zeggen dat we vertrokken zijn van een plaats, maar nog niet op een voorlopige bestemming zijn. De plek waar we vanaf vertrokken zijn is een soort industrieel pad, waar mensen van 8-5 werkten en een onderdeel vormden van een groot geheel: een machine, waarin wij allen slechts radartjes waren. Vergelijkbaar met de eerste mechanisatiegolven in de 18e en 19e eeuw, toen handenarbeid werd overgenomen door mechanische apparaten. Met die machines (mensen en apparaten) hebben we vaak geestdodend en langdurende arbeid verricht. Door het industriële karakter van ons werk – en hierbij bedoel ik niet alleen de fabrieken- werden we afgestompt. We kwamen er achter dat in andere landen voor een veel lager bedrag hetzelfde werk kon worden gedaan. De industrie vertrok naar het buitenland. Er ontstonden nieuwe beroepen zoals informatici, statistici, communicatiemedewerkers. Beroepen die nooit eerder bestonden, en die ver afstonden van de hardware. Hiermee werd juist de waarde toegevoegd om de handel, en verleiding te laten bloeien en voorspellingen te berekenen. Tot dan toe had de verschuiving er vooral toe geleid dat de fabricage vertrok en het commerciële, wetenschappelijke en informatietechnologische werk hier bleef. Men startte begin vorig decennium met het outsourcen, ofwel verplaatsen, van hoogwaardige kennisindustrie naar lage lonenlanden. In feite raakte langzamerhand de balans zoek. We verdienden veel geld, maar met wat? Hoe langer hoe meer bloeiden de dienstenindustrie op in het Westen. Er was immers nog geld genoeg, we wisten hoe langer hoe meer over ons zelf en dus werd de zorg en medische wereld met sprongen duurder. We accepteren niet meer dat mensen zomaar dood gaan, maar nu we zo aan het vergrijzen zijn en het geld opraakt, poppen er links en rechts toch wel wat ethische vragen op. We zijn nu vooral bezig met elkaar en dat wordt nu dus ook te kostbaar. Wat we aan ontwikkelingen zien is dat ook de mechanisatie en automatisering in de zorg en medische wereld zijn intrede doet om kosten te drukken. Begonnen met een pacemaker, zullen we over enkele jaren door elektronische hard- en software worden gecorrigeerd, zodat ook daar geen mensen voor nodig zijn. Een robot als hulpje; die minder fouten maken dan mensen, nooit klaagt en zo goedkoop wordt dat hij voor iedereen bereikbaar wordt. Ik hoop dan dat wij –bij gebrek aan kinderen- er één krijgen die een beetje aardig tegen ons doet.
Maar er verandert nog veel meer: Financiële producten worden zo eenvoudig, dat er nauwelijks advies hoeft te worden gegeven. De klanten winkelen niet meer in de stad maar virtueel bij Bol.Com en Zalando op het internet met hun ingebouwde speeltjes; men leest geen krant meer, maar consumeert 24-7 het nieuws en media. In feite betekenen al deze automatiseringsontwikkelingen dat de productiviteit per medewerker tot gigantische proporties stijgt. We kunnen binnen no-time veel meer maken dan dat de hele aarde nodig heeft. Natuurlijk zijn er links en rechts weeffouten. Dat we allemaal ouder worden en dat er veel meer kinderen blijven leven, zorgt ook voor een overbevolking van een maatschappij die lang niet zo vitaal is, dan zijn voorgaande generatie. We worden oud en worden daarbij door de techniek geholpen. De vraag is: waar verdienen we dan ons geld nog mee? Spullen en voedsel kunnen met moderne hoog-rendementstechnieken worden vervaardigd, nauwelijks zonder menselijke inspanning; de noodzaak om van 8-5 te gaan werken in een geestdodend kantoor lijkt onzinnig. Sowieso op uur en tijd starten en stoppen. De noodzaak om samen met anderen tegelijkertijd te werken op dezelfde plaats, wordt hou langer hoe kleiner als we elkaar altijd kunnen bereiken. Maar wat dan wel? Als we in staat blijken dat één man genoeg aardse stoffelijkheid kan produceren voor 10 medemensen en vroeger was dat ongeveer 1 op 1, dan creëren we een enorme overproductie. Honderd jaar geleden dacht men bij de industrialisatie ook al dat het werk snel op zou houden, maar toen moest het informatietijdperk nog starten en dat bleek toen het antwoord. Maar nu zowel de stoffelijke wereld, voedselproductie, software- en dienstensector op grote schaal worden geautomatiseerd, dreigen we toch stil te gaan staan, bij gebrek aan werk. Wat gaan we dan wel doen? Je ziet al een neiging om onze economie op te rekken tot 24 uur. Weliswaar minder werk, maar wel uitgespreid over de gehele dag en nacht Ook snelheid speelt een rol. Doordat we geen geduld meer hoeven te hebben en over direct alles willen beschikken, creëren we nog wel wat werkgelegenheid. Maar het systeem waar alles de afgelopen eeuwen om heeft gedraaid: het systeem van vraag en aanbod, zakt langzaam door zijn hoeven. Want wie gaat al deze mensen betalen die niets meer te doen hebben en zo ja waarvoor en voor hoeveel? Krijgen we een overheid die iedereen financiert en enkel van accijns en BTW moet leven? Er zal een nieuwe economische orde moeten worden bedacht. We zijn in transitie; we weten waar we vandaan komen, maar hebben geen flauw idee waar naar op weg. “Robotje: doe jij nog even de vaat, dan kunnen we vanavond lekker schaken, Niet dat ik van je kan winnen, maar zo blijven in ieder geval mijn hersenen nog een beetje wakker.”